Pierwiastki  jej  mogą  ulegać  najbardziej  nawet głęboko  sięgającym  zmianom,  skoro  ogólny  zarys  konstellacyi  pozostanie  ten  sam,  to  samo  pojęcie  zostanie zastosowane  do  oznaczenia  bardzo  różnych  treści; w  różnych  czasach  i  krajach  ludzie  uznawali  za  prawdę, dobro,  religię,  filozofię  bardzo  różne,  często wprost  sprzeczne  rzeczy,  pomimo  to  we  wszystkich tych  wypadkach  była  pewna  rzecz  stała:  stosunek  w  ja kim te  niezgodne  pomiędzy  sobą  rzeczy  pozostawały do  człowieka. 

Ilekroć  jaka  myśl  zostaje  postawiona przez  rozwój  biologiczno-dziejowy  w  pewien  określony stosunek  do  jednostki  ludzkiej  lub  do  całej  zbiorowości takich  jednostek  —  będzie  zawsze  uznawana  za  prawdę i  t.  p.  Istota  prawdy  tkwi  więc  nie  w  treści jej,  lecz  w  stosunku,  jaki  bardzo  różne  treściowo  myśli i  systematy  myśli  przybierać  mogą  do  człowieka.  To samo  stosuje  się  do  piękna,  dobra,  prawa,  sztuki,  religii,  filozofii  i  t.  p.  Są  to  wszystko  formy,  które  mogą  być wypełniane  przez  bardzo  różnorodne  zawartości.  Pierwiastkami każdej  z  takich  form  są  stosunki,  postawy, jakie  człowiek  wobec  różnych  zjawisk,  rzeczy,  myśli przybierać  może. 

Postawa  ta  pozostaje  niezmienna, pomimo,  że  rozwój  dziejowy  w  samych  rzeczach  wprowadza zmiany,  wobec  których  człowiek  ją  zachowuje. Można by  powiedzieć,  że  sztuka,  prawda,  filozofia,  prawo itp.  pojęcia  kulturalno-historyczne  są  to  jak  gdyby  okna, poprzez  które  człowiek  spogląda  w  świat  i  własną duszę,  przy czem  wszystkie  rzeczy  widziane  przez  jedno i  to  samo  okno  —  przybierają  w  jego  oczach  jeden i  ten  sam  charakter,  pomimo  wszelkich,  nawet  najbardziej zasadniczych  różnic,  jakie  pomiędzy  widzianem zachodzić  mogą.  Nic  nie  jest  ani  pięknem,  ani  dobrem, ani  prawdziwem  samo  przez  się,  lecz  wszystko  stać się  nim może,  gdy  przez  człowieka  w  pewien  określony sposób  odczute,  przemyślane,  spostrzeżone  zostanie.

Porównanie z oknami jest oczywiście, jak i wszelkie porównanie w tego rodzaju sprawach — niezmiernie brutalne: nie uwydatnia ono wszystkich tych związków, jakie zachodzą pomiędzy oknami, mówiąc przenośnie, a tern, co się dzieje poza niemi. Dla uproszczenia wykładu jedynie, przeciwstawiłem tu tak bezwzględnie człowieka rzeczom, myślom i t. p. — będę miał sposobność w innem miejscu wykazać, że takie przeciwstawienie nie może uchodzić za bezwzględne i ze wszystkich punktów widzenia uzasadnione. Tymczasem jednak poprzestając na tem zaznaczeniu, zwracam uwagę na to, co jest z punktu widzenia moich najbliższych zadań, o wiele ważniejsze, iż te okna, te różne formy ujmowania zmiennych treści zmieniają się same, rozszerzają się lub zwężają, dwa lub więcej łączy się w jedno lub też przeciwnie to, co było jednem, rozpada się na kilka nowych form, nowych okien.

Odbiegłem pozornie od przedmiotu, ale tylko pozornie. Wszystkie te uwagi niezbędne są wprost dla umotywowania tego punktu widzenia, jaki uważamy za jedynie uzasadniony i dający pewne przynajmniej rękojmie przedmiotowości przy określaniu takich złożonych tworów kulturalno-psychicznych, jak filozofia. Pragnę, ażeby rola i znaczenie, jakie przypadały filozofii w różnych fazach jej dziejowego rozwoju zostały wyjaśnione przez rozpatrzenie jej żywego, bezpośredniego związku z całokształtem życia kulturalnego. Zycie to zmienia się nieustannie i w zależności od tych zmian przekształcają się sama treść i zadanie filozofii. Wchodzi ona w coraz to inne stosunki z sąsiadującemi z nią bezpośrednio dziedzinami duchowemi: religią, nauką, sztuką, moralnością i t. p., przekształcenia, jakim ulegają tamte, odbijają się i na niej.

Tylko z rozważania jej związku z ogólnem życiem kulturalnem wywieść się dadzą jej zadania w chwili obecnej, zarówno jak widoki na przyszłość. Jeżeli nazwiemy wszystkie wy- obrażenia, dążenia, uczucia, myśli spotykane w obrębie pewnej grupy kulturalno-społecznej pierwiastkami kultury, to jedyna wskazówka metodologiczna, jaką przy określaniu filozofii kierować się możemy, polegać będzie na tem, że pewna konstellacya tych pierwiastków oznaczana bywa mianem filozofii i że zadaniem określenia jest wykryć przede wszystkiem mniej lub więcej ściśle dający się scharakteryzować kształt tej konstellacyi, następnie zaś wykazać, jakim przeobrażeniom, przy których ciągłość nie została jednak zerwana zupełnie, (gdyż w przeciwnym razie znikłoby samo pojęcie filozofii), kształt ten ulegał, w jaki sposób granice, dzielące go od konstellacyi bezpośrednio z nim sąsiadujących stawały się coraz dokładniejsze, wskutek czego i sam on występował coraz wyraźniej, a wreszcie jakiem jest położenie obecne i jakie dążności rozwojowe dadzą się w nim zauważyć. Jestem przekonany, że nie- podobna mówić o znaczeniu i zadaniach filozofii, czy to w obecnej chwili, czy to w jakiejś dawniejszej epoce przeminionej, inaczej, jak w związku z całokształtem kultury, której część składową filozofia stanowi.

Stanisław Brzozowski, Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej, Lwów 1910, s.17-20

(Koniec fragmentu drugiego)

Fot. Pixabay