Gdyby  nie  to każdy  spór  o  definicye  byłby  niezmiernie  łatwy  do rozstrzygnięcia  za pomocą  tworzenia  nowych  terminów, odpowiadających  powstałym  w  obrębie  jakiejś  dotychczas mniej  lub  więcej  jednolitej  dziedzinie  kulturalnej  — zróżniczkowaniom.  Interesy  i  względy  przedmiotowe schodzą  na  plan  drugi  zupełnie:  siłą,  która  gromadzi  argumenty i  analizy,  przemawiające  na  korzyść  pewnej definicyi,  jest  zawsze  indywidualna   żądza  potęg. Tem  tłumaczy  się  także  uporczywość  z  jaką  utrzymuje  się przekonanie,  że  zasadnicza  treść  kulturalna,  oznaczona przez  taki  sporny  wyraz  —  pozostała,  pozostaje  i  musi pozostać  niezmienną,  mimo  wszelkich  fluktuacyi  i  wahań rozwoju  dziejowego. 

Platonizm  rządzi  tu  jeszcze wszechwładnie,  znajdując  podstawę  swą,  bezwiednem, instynktowem  poczuciu,  że  samo  istnienie  tej  energii potencyalnej,  o  pozyskanie  której  dla  swoich  dążeń w  każdem  takiem  określeniu  idzie,  jest  najzupełniej zależne  od  tej  przyjmowanej  niezmienności  i,  że  odrzucić ostatnią,  znaczyłoby  zniszczyć  lub  też  przynajmniej znacznie  osłabić  pierwszą.  Przyjmując  niezmienność zasadniczej  treści,  oznaczanej  przez  wyraz  jakiś  o  bogatej przeszłości  dziejowo-kulturalnej,  —  wytwarzamy dla  naszych  dążeń  podstawy  nieograniczonej,  niepodzielnej władzy  nad  wszystkimi:  to,  co  jest  niezmienne i  jedyne  - —  jest  ogólnie  obowiązujące  —  i  obowiązkowość ta  znika  wraz  z  uznaniem  zmienności  i  możliwości płyciej  lub  głębiej   sięgających  zróżniczkowań.

Nie  potrzebuję  mówić,  że  pogląd  ten  nie  wytrzymuje ściślejszej,  przedmiotowej  krytyki.  Wyrazy,  oznaczające pewne  dziedziny  i  czynniki  kulturalnego  życia  — wciągnięte  są  przez  to  samo  już  w  jego  przebieg i  rozwój.  Treść  ich  zmienia  się,  przekształca  nieustannie wraz  z  życiem,  które  ani  na  chwilę  się  nie  zatrzymuje. Jedność,  jaką  zachowują  one,  jest właściwie  tylko  ciągłością:  jest  jednością nie  jakiejś  ustalonej  raz  na  zawsze treści,  lecz  jednością  procesu  dziejowego, który  zależnie  od  n  a  j  r  ó  ź  n  o  r  o d n i e j s z y c h  czynników  coraz  to  nowym przekształceniom  tę  treść  poddaje. 

Dopóki tylko  sama    ciągłość    procesu    przerwaną    nie  została,  jeden  i  ten  sam  wyraz  służy  niezmiennie  do oznaczania  wytworów  kulturalnych,  różniących  się  pomiędzy sobą  niezmiernie,  lecz  związanych  genetycznie, czy  to  w  ten  sposób,  że  jeden  z  nich  powstał  przez przekształcenie  drugiego,  czy  też,  że  obydwa  wyrosły z  jednego  i  tego  samego  pnia,  którego  są  rozgałęzieniami.

Nie  to  samo  jest  sztuką  dla  Fra  Angelica,  Dantego np.  z  jednej,  a  dajmy  na  to  Zoli  i  Gierymskiego z  drugiej  strony,  nie  to  samo  jest  religią  dla  naszego wieśniaka,  co  jest  nią  dla  Kanta,  a  jednak  oznaczamy te  niewątpliwie  różniące  się  niezmiernie  w  swej  treści stany  i  wytwory  duchowe  jednym  i  tym  samym  wyrazem z  zupełną  słusznością,  jeżeli  mamy  na  myśli  to, że  pozostają  one  ze  sobą  w  nieprzerwanym,  choć  trudnym niekiedy  do  wykazania  związku  genetycznym,  że należą  one  do  jednego  i  tego  samego  procesu  kulturalno-dziejowego,  że  wyrosły  one  z  jednego  i  tego samego  ustosunkowania  człowieka  do własnych  sił  duchowych  i  zewnętrznej przyrody,  które  lubo  prowadziło  wskutek  zmian w  ogólnych  warunkach  kulturalnych  w  różnych  epokach do  niejednakowych  wyników  w  samym  zasadniczym swym  charakterze,  pozostało  w  pewnych  granicach przynajmniej  zawsze  zgodnem  z  sobą. 

Stąd  wynika, że  określenie  takich  pojęć  jak  filozofia,  nauka, sztuka,  moralność,  prawo  i  t.  p.,  jeżeli  mają  mieć względnie  przynajmniej  przedmiotowe  znaczenie,  muszą być  czysto  formalne,  t.  j.  nie  powinny  pozostawać w  związku  z  żadną  poszczególną  treścią kulturalną  tych  pojęć,  powinny  być  względem wszelkich  możliwych  swych  treściowych  oznaczeń jednakowo  obojętne.  Pierwiastków  dla  określeń  tych pojęć  należy  szukać  poza    właściwą    ich    treścią  w  samych  warunkach  kulturalno-psychicznych,  czy  też  społecznie-biologicznych  ich  powstania. 

Stanisław Brzozowski, Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej, Lwów 1910, s.14-16

(Koniec fragmentu pierwszego)

Fot. Pixabay