Drugą datą określającą ramy jest 1989, kiedy w trakcie rewolucji, rankiem 22 grudnia rumuński Minister Obrony Vasile Milea został znaleziony martwy w swoim biurze, a jego następcą został wybrany Victor Atanas Stănculescu, który zadecydował by wycofać do koszar wojsko – instytucję na której opierał się reżim Ceaușescu.

Nowy minister nakazał przywódcy i jego świcie opuścić helikopterem siedzibę budynku Komitetu Centralnego, co było symbolicznym końcem prezydentury.2

Formy opozycji w środowiskach inteligencji

Jeszcze przed rokiem 1974 reżim Nicolae Ceaușescu uderzył w środowiska powiązane z kulturą. Trzy lata wcześniej – bo w 1971 w Rumunii wprowadzono tzw. ,,Tezy Lipcowe”, czyli wymienione w siedemnastu punktach przez Nicolae Ceaușescu zaostrzenie linii ideologicznej wobec kultury, tak aby ta stała się w większym stopniu kontrolowana przez Państwo. 3

Plan ten nie spotkał się z szerszym niezadowoleniem w Państwie. Same tezy być może były reakcją na próby nacisku ze strony społeczeństwa na liberalizacje systemu, które pojawiły się w 1968 – w roku Praskiej Wiosny którą Nicolae Ceaușescu poparł. Udzielone poparcie nie było jednak związan ez chęcią podążenia Rumunii w kierunku zmian jakie mogły zajść w Czechosłowacji, lecz raczej próbą usamodzielnienia się Rumunii wobec Związku Radzieckiego 4, co próbowano uczynić już wcześniej, choćby protestem wobec centralnej roli Moskwy w Układzie Warszawskim5.

Wtedy też doszło do Bożonarodzeniowej demonstracji Studentów w Bukareszcie, która oburzyła władzę widzącą winę w huligaństwie spowodowanym niedostatecznym wykształceniem ideologicznym.6 Stosunek Nicolae Ceaușescu wobec możliwości zmian w Czechosłowacji można odczytać w jego postawie wobec postulatu wystosowanego przez Paula Gomę. Postulat odnosił się  do opublikowanej w 1977 roku przez czechosłowackich dysydentów ,,Karty 77” będącej krytyką Reżimów komunistycznych ignorujących swoje zobowiązania związane z postanowieniami aktu końcowego konferencji w Helsinkach odnoszącymi się do przestrzegania Praw Człowieka,, Karta 77 jest wolnym, nieformalnym i otwartym zrzeszeniem ludzi o różnych przekonaniach, wyznaniach czy zawodach, połączonych jednak indywidualnym bądź wspólnym pragnieniem domagania się poszanowania praw obywatelskich oraz praw człowieka w naszym kraju i na całym świecie. Praw przyznanych ludziom zarówno przez uchwalone umowy międzynarodowe, akt końcowy konferencji w Helsinkach i wiele innych międzynarodowych dokumentów sprzeciwiających się wojnom, przemocy i społecznej oraz duchowej opresji, a które są wyrażone jako całość w powszechnej deklaracji praw człowieka.”7

Pisarz Virgil Tănase zaoferował Gomie, który nieformalnie zrzeszał wokół siebie artystów działających poza oficjalnym państwowym nurtem stworzenie własnej rumuńskiej wersji Karty 77. Goma jednak napisał list otwarty adresowany do jednego z sygnatariuszy ,,Karty” – Pavla Kohouta, w którym wyraził poparcie, oraz krytykował sytuacje społeczno-polityczną w Rumunii.

List ten został odczytany w eterze na łamach Radia Wolna Europa, co poskutkowało werbalnym atakiem Nicolae Ceaușescu na jego osobę, oraz otoczeniem jego domu przez służby Specjalne. W odpowiedzi Dysydent wystosował list do ,,Pana Ceaușescu” w którym zaproponował mu, powołując się na jego postawę z 1968 roku, by i ten poparł Kartę 77, czego przywódca nie dokonał.W zamian rumuńskie kierownictwo odcięło Gomie telefon, decydując się na ten ruch dość późno, o 5 tygodni od rozmowy Gomy z Tănase.

Osoby które podpisały się pod listem otwartym stały sięobiektem krytyki oraz celem represji – w tym aresztowań i przemocy fizycznej. Sam Goma został usunięty ze Związku Pisarzy8 a wobec niego służba ,,D” w Securitate (tj. odpowiedzialna za dezinformacje) rozpowszechniała plotki podważające jego autorytet, wedle których Goma raz miał być handlarzem narkotykami i walutą, fałszywym obrońcą praw człowieka chcącym zaskarbić sobie popularność bądź też jego działalność miała być prowadzona tylko w celu otrzymania paszportu9.

Protest polegający na wysyłaniu listów do RWE był metodą dość popularną. Bogumił Luft w komentarzu do tekstu ,,Szczelina wolności” zamieszczonym w antologii ,,Łacińska wyspa” pisał, że gdy życie Rumunów stawało się coraz to cięższe pod rządami Nicolae Ceaușescu, RWE stawało się swoistym ,,Hyde Parkiem” – miejscem gdzie za sprawą listów można było wygłosić swojepoglądy.10 Jedną z osób wysyłających listy była profesor Doina Cornea, która po napisaniu jednego z listów została wydalona z Uniwersytetu w Klużu. Jej list odczytany 11 Października 1987 roku jest nie tylko opisem rzeczywistości, ale również interesującym manifestem opisującym wszechobecny marazm panujący w Rumunii w której umiera wszystko – od gospodarki, która rozwija się ale nie służy ludowi, po kulturę przejętą przez opłacanych prowokatorów11. Umierający naród musi zmartwychwstać, a jego żywotność jest równa jego życiu duchowemu, a niecielesnemu. Cornea przekonywała że nie popędy ciała są najwyższą wartością, a duch12. Duch utrzymywany przez dbanie o cnotę wolności, jednak nie tej rozumianej prawnie, tylko nowotestamentowo. Dla Cornei wolność jest oczyszczeniem od przywar ciała upadlających ducha – takich jak chciwość, zazdrość czy tchórzostwo13. Wolność ta była rozumiana tak jak opisał ją  Św. Paweł w Liście do Galatów, wedle której człowiek jest powołany do wolności, jednak jego celem w imię wolności nie jest pobłażanie ciału, tylko wzajemna służba wobec siebie14

W innym z listów – mianowicie w liście do swojej córki odczytanym w RWE 9 Czerwca 1989 Cornea opisuje represje które ją spotykają. Pisze o przemocy fizycznej od ,,niezadowolonych robotników” i próbach uniemożliwienia jej wyjścia z domu.15 Ogłasza również w nim swój protest polegający na cotygodniowej godzinie stania przed furtką w soboty od godziny 10 do godziny 11.

Miało to swój owoc w cotygodniowych manifestacjach na znak solidarności z dysydentką w Budapeszcie, trwających równolegle z jej protestem – co sobotę między 10 a 11 16
W kontekście inteligencji warto wspomnieć na końcu o wydarzeniach związanych z ruchem Medytacji Transcendentalnej – ruchu zaproszonym do Rumunii za sprawą Nicolae Stoiana chcącego znaleźć w rumuńskich władzach możliwości uznania praktyk medytacyjnych za naukowe17 oraz uwiarygodnić ruch angażując w niego tamtejszą inteligencję 18. Władze przez kilka lat tolerowały to organizując sesje medytacyjne w Instytucie Badań Psychologicznych i Pedagogicznych (ICPP).19 Jednak w sesjach brali też udział członkowie resortów siłowych –  w tym Securitate 20. W 1982 roku zamknięto projekt MT i zaczęto poddawać każdego, kto był w niego zaangażowany – w tym inteligencję – represjom polegającym często na przeniesieniu zwysokich stanowisk na stanowiska niskopłatne 21. Sprawa zdobyła rozgłos i sterroryzowała inteligencję, która wcześniej pod koniec 1981 roku na Narodowej Konferencji Pisarzy krytykowała władzę i zaczynała stanowić potencjalne ognisko niezadowolenia mogące się ,,rozlać” dalej. 22 Opozycja w Rumuńskiej Partii Komunistycznej

Przypadki opozycji wobec Nicolae Ceaușescu dało się odnaleźć również w Rumuńskiej Partii Komunistycznej. Za najbardziej jawny przypadek można uznać wystąpienie Constantina
Pârvulescu na XII Kongresie Partii w Listopadzie 1979 roku. Pârvulescu był doświadczonym komunistą obecnym w oficjalnym kolektywnym zarządzie Partii Komunistycznej w latach 1944-1945 – czyli w okresie między eliminacją Ștefana Forișa a wyborem Gheorghe Gheorgiu Deja na Sekretarza Generalnego23. Pârvulescu już wcześniej stał w opozycji do Ceaușescu. Sam Kongres odbywał się w atmosferze coraz to mocniejszego umacniania kultu nie tyle co jednostki, co dwóch jednostek – Nicolae oraz jego żony Eleny Ceaușescu, której 60. urodziny
były wtedy ważną uroczystością Państwową, a jej imię zostało wymienione na XII Kongresie 24 razy, podczas gdy imię jej męża aż 528 razy 25. W trakcie trwania kongresu Pârvulescu nieoczekiwanie zabrał głos w którym krytykował przywódcę za dyktatorską władzę w partii oraz ignorowanie problemów gospodarczych państwa. Jego przemowę próbowano zagłuszyć
gwizdaniem a on sam został wyprowadzony i odwieziony do swojego mieszkania oraz pozbawiony mandatu 26.

Wypowiedź jak i jej konsekwencje jawnie pokazywały że Partia jest elementem kultu ,,Geniusza Karpat”, a nie miejscem na poważne debaty bądź dyskusje w których można podważyć stanowisko przywódcy.  Dla Pârvulescu nie był to jeszcze koniec walki. W 1988 roku wraz z innymi członkami Partii – Silviu Brucanem, Gheorghe Apostolem, Alexandru Bârlădeanu, Corneliu Mănescuoraz Grigorem Răceanu stał się sygnatariuszem tak zwanego ,,Listu Sześciu” 27 w którym krytykowano posunięcia Nicolae Ceaușescu – w tym choćby nieprzestrzeganie wspomnianychw ,,Deklaracji Karty 77” postanowień aktu końcowego Konferencji w Helsinkach, wykorzystywanie Securitate przeciwko klasie robotniczej, inteligencji oraz członkom partii i projekt systematyzacji wsi. Zwracano również uwagę na niezadowalającą sytuację materialną ludności. W miejsce krytykowanych elementów proponowali oni zaprzestanie akcji
systematyzowania wsi, przywrócenie konstytucyjnej gwarancji wolności jednostki i zaprzestanie eksportu żywności, przez które położenie ,,zwykłych” obywateli Rumunii było ciężkie z racji niedoboru jedzenia w sklepach 28. Odpowiedzią na list stały się represje które spadły na syna Grigora Răceanu – Mircee, którego na początku 1989 roku zatrzymano pod pozorem szpiegostwa i skazano na karę śmierci, którą po interwencji George’a Busha - ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych – zamieniono na 20 lat pozbawienia wolności 29 - reżim ponownie zastosował terror w ognisku buntu.

Poza zastraszeniem inną popularną metodą eliminacji potencjalnej kontry w Partii było odsuwanie niepewnych członków z kręgów władzy na stanowiska niższe bądź odległe
od Bukaresztańskiego centrum. Za przykład może posłużyć Ion Iliescu – Prezydent Rumunii w latach 1990-1996 oraz 2000-2004, który rok po Praskiej Wiośnie, bo w 1969 został Członkiem KC i KW w Rumuńskiej Partii Komunistycznej 30.

Nie był jednak ,,pewnym” elementem, choćby z racji ukończenia przez niego Politechniki Moskiewskiej. Z tego powodu w 1971 roku przeniesiono go z miasta stołecznego Rumunii do Timișoary by po kilku latach przesunąć go jeszcze raz – tym razem do Jass. Dodatkowym elementem kontroli było śledzenie i podsłuchiwanie
polityka przez Securitate31. Iliescu – podobnie jak wielu innych członków Partii których spotkała podobna kara, nie tylko został odsunięty od Bukaresztu, ale przez ciągłe przenosiny nie mógł skonstruować własnych struktur, więzi i relacji politycznych, co tylko wzmacniało rolę centrum. Demonstracje Robotnicze. W kraju który przez wysoki poziom kosztów inwestycji borykał się z brakami towarów narastało niezadowolenie które potrafiło się uzewnętrznić w postaci masowych demonstracji.

Jedna z najsłynniejszych miała miejsce w górniczej Dolinie Jiu w której jeszcze w czasach przynależności Transylwanii do Austrowęgier wykształciły się pierwsze związki zawodowe32. Tam w 1977 –w roku wystąpienia Paula Gomy w nocy z 1 na 2 Sierpnia górnicy odmówili zjechania na dół do kopalni w miejscowości Lupeni. Przyłączały się do nich inne zakłady które również odmawiały pracy. Odbyło się spotkanie robotników na którym domagano się negocjacji z Nicolae Ceaușescu 33.

Przywódca po dowiedzeniu się o tym nakazał udanie się do Lupeni wicepremierowi Ilie Verdețowi, który po dotarciu na miejsce został wraz z innymi delegatami otoczony i wzięty przez chcących rozmawiać z prezydentem górników jako zakłądnik34. W nocy z 2 na 3 sierpnia do miasta przybyło ramię zbrojne Securitate oraz inni pracownicy
służb specjalnych. Po nich przybył Nicolae Ceaușescu któremu przedstawiciel strajkujących –Constantin Dobre odczytał listę żądań, na które Sekretarz generalny przystał i z którymi sięzgodził35. Postulaty zostały spełnione. Obniżono wiek emerytalny do 50 lat oraz skrócono czas pracy do 6 godzin, jednak miało to swoją cenę w postaci represji takich jak brutalne przesłuchaniaczy przesiedlenia które spadły na strajkujących. Samego Dobre skompromitowano rozsiewając plotki wedle których albo zginął w upozorowanym wypadku samochodowym albo został przekonany do współpracy z Securitate36.

Po wydarzeniach w celu uniknięcia podobnej sytuacji władza skupiła się na izolowaniu zbuntowanych oraz na kontroli obiegu informacji o zrywie, by ludność dowiedziała się o tym dopiero po opanowaniu sytuacji i ukaraniu protestujących37. Kolejny wielki strajk robotniczy miał miejsce ponownie w Transylwanii. Tym razem w Braszowie w 1987 roku, kiedy z racji pogarszającego się stanu gospodarki Rumuńskiej robotnikom zaczęto wypłacać coraz to niższe pensje38. 10 Listopada pracownicy w lokalnej fabryce traktorów zaprotestowali przeciwko niewypłacaniu terminowych wypłat oraz domagali się ich zwiększenia.

Pensje wypłacono cztery dni później, jednak były one zredukowane do połowy. Wtedy rozpoczął się strajk39 który już następnego dnia – w dzień wyborów do Rad Narodowych przerodził się w kilkusetosobowy marsz na którym wznoszono antyreżimowe okrzyki. Kilka osób wdarło się tego dnia do wojewódzkiej siedziby komitetu partii skąd wyrzucili portrety przywódcy40.

Wydarzenie to skończyło się aresztowaniami i ponownie brutalnymi przesłuchaniami, karami pozbawienia wolności bądź przesiedlenia z obserwacją ze strony Securitate41. Zastraszono również społeczeństwo przekazując przesadzone informacje o represjach wobec protestujących42. Podobnie jak w przypadku członków partii, zbuntowanych robotników przenoszono do innych miejsc by nie byli zdolni utworzyć wspólnie żadnych struktur i więzi mogących zagrozić władzy.

Profesor Lucian Boia pisał w pracy pt. ,,Dlaczego Rumunia jest inna?” że komunizm w Rumunii wygenerował indywidualizm i brak troski o interes ogółu43. Kilka stron wcześniej pisząc o Rewolucji z 1989 roku wspomniał że biorąca w niej udział ludność była spontaniczną oraz niezorganizowaną masą z której nie mogły się wyłonić alternatywne struktury, przez co władzę w Rumunii objęli dawniej zmarginalizowani przez Ceaușescu komuniści44. Tezy te można ze sobą połączyć i użyć również do opisu strajku w Braszowie – spontanicznym i niezorganizowanym  z którego nie wyłonił się ani żaden przywódca, ani opozycyjny do władzy w Bukareszcie Ośrodek. Taki nie wyłonił się również po strajkach w Dolinie Jiu, jednak tam pojawił się Constantin Dobre w roli przywódcy, co nie trwało długo, gdyż jego działalność opozycyjną szybko unieszkodliwiono.

Podsumowanie
W Rumunii w czasach prezydentury Nicolae Ceaușescu nie zaistniała żadna organizacja opozycyjna. Były inicjowane akcje będące wyrazem protestu przeciwko władzy, jednak w ich trakcie nie uformowały się żadne struktury – ani wśród inteligencji, ani wśród członków partii podpisanych pod ,,Listem Sześciu”, ani wśród strajkujących robotników. Mogło się ku temu przyczynić izolowanie osób buntujących się oraz zastraszanie stosowane przez partię w ich stronę pod postacią sprawy Medytacji Transcendentalnej, aresztowania syna Grigora Răceanu, możliwości użycia brutalnych represji czy rozsiewanych przez Securitate plotek dezinformujących społeczeństwo.

Samo przejście z Komunizmu nie przebiegło przez to płynnie – było nagłym i krwawym zrywem zakończonym farsą procesu w wyniku którego przywódcę wraz z jego małżonką skazano na karę śmierci. Po rewolucji władzę przejęli przedstawiciele dawnej partii komunistycznej, a nie zorganizowany ruch opozycyjny – bo takiego po prostu nie było.

Wykaz skrótów
KC – Komitet Centralny
KW – Komitet Wykonawczy
MAN – Wielkie Zgromadzenie Narodowe/Marea Adunare Națională
MT – Medytacja Transcendentalna
PCR – Rumuńska Partia Komunistyczna/Partidul Comunist Român
RWE – Radio Wolna Europa
ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
Bibliografia:
1. Biblia Jerozolimska, Poznań 2002
2. Boia Lucian, Dlaczego Rumunia jest inna?, Kraków 2017
3. Burakowski Adam, Geniusz Karpat. Dyktatura Nicolae Ceausescu 1965-1989, Warszawa
,,Formy opozycji w Rumunii w czasie prezydentury Nicolae Ceaușescu” – Kuleta Bartłomiej
Stanisław
2008
4. Burakowski Adam, Ruch medytacji transcendentalnej w Rumunii w latach 1976-
1982, ,,Studia polityczne" 2005 z:17
5. Cornea Doina, List do córki Adriany Comber, przebywającej na emigracji we Francji,
przeczytany na antenie 9 Czerwca 1989, w: Łacińska wyspa. Antologia rumuńskiej
literatury faktu, red. Anna Richter, Warszawa 2018
6. Cornea Doina, List przeczytany na antenie 11 Października 1987, 1987, w: Łacińska wyspa.
Antologia rumuńskiej literatury faktu, red. Anna Richter, Warszawa 2018
7. Deklaracja Karty 77, 1977 w:
https://web.archive.org/web/20130811005053/http://libpro.cts.cuni.cz/charta/docs/
declaration_of_charter_77.pdf
8. Luft Bogumił, komentarz do tekstu: Szczelina wolności, w: Łacińska wyspa. Antologia
rumuńskiej literatury faktu, red. Anna Richter, Warszawa 2018
9. Palii Vasile, Mihai Retegan, Rumunia wobec Praskiej Wiosny, ,,Pamięć i Sprawiedliwość"
2007 z.6

1 A. Burakowski, Geniusz Karpat. Dyktatura Nicolae Ceausescu 1965-1989, Warszawa 2008, s.166-167
2 Tamże s. 360-361
3 Tamże s. 145
4 V. Palii, M. Retegan, Rumunia wobec Praskiej Wiosny, ,,Pamięć i Sprawiedliwość" 2007 z. 6, s. 68
5 Tamże s. 64
6 A. Burakowski, Geniusz Karpat. Dyktatura Nicolae Ceausescu 1965-1989, Warszawa 2008, s. 122-123
7 Deklaracja Karty 77, 1977, w: https://web.archive.org/web/20130811005053/http://libpro.cts.cuni.cz/charta/docs/
declaration_of_charter_77.pdf (tłum. autora)
8 A. Burakowski, Geniusz Karpat. Dyktatura Nicolae Ceausescu 1965-1989, Warszawa 2008, s. 204-206
9 Tamże s. 217-218
10 B. Luft, Szczelina wolności, w: Łacińska wyspa. Antologia rumuńskiej literatury faktu, red. Anna Richter,
Warszawa 2018, s. 222
11 D. Cornea, List przeczytany na antenie 11 Października 1987, w: Łacińska wyspa. Antologia rumuńskiej literatury
faktu, red. Anna Richter, Warszawa 2018, s. 229
12 Tamże s.230
13 Tamże s.231
14 List do Galatów w: Biblia Jerozolimska, Poznań 2002, s. 1641
15 D. Cornea, List do córki Adriany Comber, przebywającej na emigracji we Francji, przeczytany na antenie 9
Czerwca 1989, w: Łacińska wyspa. Antologia rumuńskiej literatury faktu, red. Anna Richter, Warszawa 2018,s.236-
237
16 Tamże s.237
17 A. Burakowski, Ruch medytacji transcendentalnej w Rumunii w latach 1976-1982, ,,Studia polityczne" 2005 z:17
s.122-123
18 Tamże s.130
19 Tamże s.131
20 Tamże s.129
21 Tamże s.141-142
22 Tamże s. 149-150
23 A. Burakowski, Geniusz Karpat. Dyktatura Nicolae Ceausescu 1965-1989, Warszawa 2008, s. 29
innymi wspierając jako ,,Internacjonalista” stanowisko ZSRR w kwestii Praskiej Wiosny 24
24 Tamże s. 101
25 Tamże s. 242
26 Tamże s. 245-246
27 Tamże, s. 335
28 Tamże s. 336
29 Tamże
30 Tamże s. 131
31 Tamże s. 146
32 Tamże , s. 214
33 Tamże s.214-215
34 Tamże
35 Tamże s.215-216
36 Tamże
37 Tamże s. 217
38 Tamże s.327
39 Tamże, Warszawa 2008 s. 327
40 Tamże s.327-328
41 Tamże
42 Tamże s.329
43 L. Boia, Dlaczego Rumunia jest inna?, Kraków 2016, s.180
44 Tamże s.176

Fot. Pixabay

Oświadczam, że praca jest mojego autorstwa i nie narusza praw autorskich w rozumieniu Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 1231)oraz dóbr osobistych chronionych prawem cywilnym.

Bartłomiej Stanisław Kuleta